Jak przygotować się do pracy z tekstem?

autor:Arleta Wyrwa

PAMIĘTAJ !

1. Jeżeli nie ma określonych ilości tekstów, do których masz się odwołać, powinieneś wziąć pod uwagę 2-3 utwory.

2. Udzielaj tylko tylu odpowiedzi, o ile jesteś proszony.

3. Przestrzegaj limitu słów. Każdy wyraz go przekraczający nie będzie już brany pod uwagę.

4. Odpowiadaj własnymi słowami, chyba że wyraźnie jesteś proszony o cytat.

5. Twoje odpowiedzi powinny być krótkie, rzeczowe i zawierać treści zasadnicze dla danego polecenia.

I. Test prozatorski

1. Dokładnie, ze zrozumieniem przeczytaj temat. Zastanów się, czy rozumiesz znaczenie wszystkich słów w nim zawartych.

2. Zapoznaj się z treścią zaproponowanego tekstu. Czytaj go powoli, w skupieniu, zwracając szczególną uwagę na podkreślone wyrazy, wyrażenia, zwroty lub wyrazy obcego pochodzenia ( zastanów się, czy rozumiesz ich znaczenie).

3. Spróbuj:

a) wskazać w analizowanym tekście fragment, który wzbudził Twoje emocje ( wzruszenie, rozbawienie, oburzenie itp.),
b) określić jakim gatunkiem jest czytany przez Ciebie tekst (np. rozprawa, esej, felieton),
c) jeżeli jest to rozprawka, zastanów się nad jej tezą, hipotezą, argumentami i kontrargumentami.

4. Zacznij analizę według kolejności pytań i odpowiedzi. Pamiętaj o dokładnym przeczytaniu pytania lub polecenia oraz precyzyjnych odpowiedziach.

5. Przystępując do pisania pracy ponownie przeanalizuj jej temat;

a) forma wypowiedzi nie jest najczęściej podana, ale z reguły tematy wymuszają tradycyjną konstrukcję - szkic, rozprawka lub esej,
b) pisz rzeczowo i logicznie,
c) dostosuj się do limitu stron, bo inaczej możesz narazić się na obniżenie ilości punktów.

6. Sprawdˇ swoją pracę, zwracając szczególną uwagę na to, czy :

a) nie zostawiłeś jakiegoś pytania bez odpowiedzi,
b) język Twojego wypracowania jest poprawny i zharmonizowany z formą pracy.

SŁOWNICZEK

analiza - (gr. analysis = rozwiązanie, rozbiór); zbadanie utworu pod kątem budowy poszczególnych elementów, kompozycji; etap wstępny przygotowujący do interpretacji;

dominanta stylistyczna - (łac. dominans, D.-ntis = panujący); centralny element stylu danego utworu, któremu podporządkowane zostały inne składniki językowej budowy wiersza: może nią być np. nagromadzenie metafor lub neologizmów, instrumentacja głoskowa i inne; dominanta = cech główna, przeważająca, element panujący, wybijający się;

esej - (ang. essay, z fr. essai = próba); krótka rozprawa na dowolny temat, zabarwiona świadomym subiektywizmem autora;

felieton - (fr. feuilleton); publicystyczny utwór literacko - dziennikarski, zwykle o tematyce społecznej, obyczajowej, kulturalnej;

interpretacja - (łac. intrpretatio = tłumaczenie, wyjaśnienie, komentowanie); służy do odnalezienia nadrzędnego, a zarazem ukrytego znaczenia nadającego mu indywidualny charakter; przebiega ona według planu: - wydobycie i wyjaśnienie sensu danego utworu, - odkrycie przesłania autora, - ukazanie utworu w odpowiednio dobranym kontekście;

rozprawka - forma wypowiedzi pisemnej, która może przebiegać od szczegółowych twierdzeń do ogólnych wniosków (indukcja) lub odwrotnie (dedukcja);

szkic - (wł. schizzo); artykuł, rozprawa naukowa, publicystyczna, krytyczno - literacka itp. o treści ujętej w sposób ogólny, bez wnikania w szczegóły; krótki utwór prozą, zbliżony do takich form jak opowiadanie, obrazek, nie mający jednak wyraˇnie zarysowanej fabuły.

II. Analiz i interpretacja: krótkie utwory poetyckie i prozatorskie ( nowele, opowiadania ) oraz gatunki publicystyczne.

1. Wstępne rozpoznanie całości:

a ) przeczytaj utwór (najlepiej kilka razy), aby zrozumieć go i określić panujący w nim nastrój, tematykę,
b) poszukaj nadrzędnego sensu utworu i sprecyzuj zakres owych poszukiwań,
c) sformułuj wstępną hipotezę interpretacyjną.

2. Nadawca - odbiorca:

a) kto mówi, czyli nadawca:
- sposoby ujawnienia się narratora - podmiotu lirycznego i jego kreacji ( kim jest, czy to osoba, czy też kilka osób (liryka podmiotu zbiorowego, narrator zbiorowy),
- rodzaje mówienia ( rodzaje wypowiedzi lirycznej lub narracji ),
b) do kogo mówi, czyli adresat:
- sposoby ujawnienia się adresata i jego kreacji ( kim jest ),
c) kto do kogo mówi:
- relacje między podmiotem a adresatem: dystans ( ja-ty; ja-wy), identyfikacja (my, ja-my),
d) w jakiej sytuacji:
- sytuacja (okoliczności wypowiedzi, uwarunkowania sytuacyjne),
- rodzaj wypowiedzi (bezpośrednia, pośrednia, wyznanie, monolog : wypowiedziany, wewnętrzny, dialog, apel itp.),
- wskazanie sposobu mówienia ( wyróżniki monologu i dialogu, wyróżniki rodzajów wypowiedzi lirycznej),
- charakter wydarzeń ( opis statyczny, dynamiczny).

3. Ukształtowanie wypowiedzi:

a) jak mówi:
- znaczenie powtarzających się poszczególnych wersów, słów,
- konstrukcja (organizacja) wypowiedzi lirycznej (np. monolog, dialog, wyznanie),
- pozycja "ja" lirycznego - narratora (dystans, zaangażowanie, obiektywizm, subiektywizm, humor, ironia, zaangażowanie, patos, tragizm, ironia, sarkazm, komizm, rubaszność, sformułowania trafne, uniwersalne lub rażące),
- język wypowiedzi (charakterystyczne cechy języka, wskazanie typowych dla danej epoki cech języka i stylu - archaizmy, archaizacja, neologizmy, dialektyzmy, słownictwo potoczne, środowiskowe, styl wysoki, niski, publicystyczny, wielostylowość, innowacje słowotwórcze, interpunkcyjne, ortograficzne, graficzne, frazeologiczne),
b) w jakim gatunku się wypowiada:
- związek pomiędzy ukształtowaniem formalnym a charakterem wypowiedzi,
- dostrzeganie funkcjonalności zabiegów artystycznych, co pomoże określić obraz świata prezentowanego przez autora,
c) jaka jest forma wypowiedzi:
- wiersz stychiczny (ciągły) czy stroficzny,
- ilość sylab w wersie,
- stopy akcentowe,
- rodzaje rymów (dokładne czy nie, żeńskie czy męskie, parzyste, krzyżowe czy okalające),
- środki stylistycznego obrazowania (fonetyczne, leksykalne, składniowe, słowotwórcze),

4. Analiza problematyki utworu, czyli o czym mówi:

a) imię i nazwisko twórcy oraz data powstania dzieła, jako wskazówki do usytuowanie go w kontekście historyczno-literackim,
b) rozpoznanie miejsc nacechowanych znaczeniowo : tytuł, słowa - klucze, zasady kompozycyjne tekstu, pointy, cechy gatunkowe, bo utwór może być:
- niezwykłym poetyckim lub prozatorskim manifestem,
- dramatycznym apelem skierowanym do odbiorcy,
- hołdem twórcy (złożonym innemu poecie, pisarzowi, Bogu, itp.),
- wzruszającym poetyckim lub prozatorskim listem,
- rozrachunkiem autora (np. z samym sobą),
- literackim testamentem,
- wyrazem rozpaczy, zachwytu, miłości,
- filozoficzną refleksją,
- poruszającym wyznaniem wiary,
- zbiorem filozoficznych pouczeń, rad,
- szokującym konceptem lub oryginalnym pomysłem,
- wyznaniem człowieka końca wieku,
- krótką scenką obyczajową,
- opisem pięknego krajobrazu,
- opowiadaniem o ...
c) określenie tematu, wątków, motywów kluczowych itp.,
d) rozpoznanie dosłownego i metaforycznego znaczenia tekstu,
e) poszukanie nawiązań intertekstualnych przywołanych w tekście bezpośrednio: aluzje literackie, znaki biblijne, antyczne, inne znaki kulturowe, toposy, archetypy, symbole, alegorie, itp.,
f) określenie funkcji nawiązań intertekstowych przywołanych w tekście bezpośrednio,
g) wskazanie dominanty stylistycznej i określenie jej wpływu na przyjętą hipotezę interpretacyjną,
h) przeanalizowanie kolejnych obrazów, motywów, które budują wizję świata i tłumaczą sens całości.

5. Przywołanie właściwych kontekstów oraz sposób ich wyzyskania w
odczytaniu sensu utworu:

a) filozoficzne rozważania, sytuacja egzystencjalna, konteksty kulturowe, historyczno - literackie, genologiczne, filozoficzne, biograficzne, etyczne, estetyczne,
b) określenie ich znaczenia ( wpływu ) na ukształtowanie utworu,
c) prezentacja kontekstów osobistych interpretującego w odniesieniu do próby wartościowania utworu (nawiązania do przeżyć rówieśników, rodziców, dziadków),
d) snucie refleksji i dedukcja oraz wnioskowanie i szukanie odniesień do innych utworów.

6. Interpretacja uogólniająca:

a) dyskusja wokół wstępnej hipotezy interpretacyjnej ( weryfikacja przyjętych ustaleń ),
b) sposób oceny i wartościowania ( ocena może być pozytywna lub negatywna, ale zawsze uzasadniona i wynikające z analizy wad i zalet interpretowanego utworu).

III. Analiza i interpretacja porównawcza:

1. Rozpoznanie nadrzędnej zasady zestawienia utworów, według której
dokonano wyboru tekstów:

a) pokazanie dwóch odmiennych podejść do tego samego tematu przy jednolitym (albo różnym) ujęciu formalnym. Niekiedy same tytuły wskazują na podobieństwo tematyczne. Bywa, że jeden temat ma dwa skrajne ujęcia gatunkowe.
b) uświadomienie różnic w budowie utworów (np. kreacji podmiotu lirycznego. sposobu obrazowania, pomysłu ),
c) ukazanie podobieństwa (albo różnicy) w poglądach wyrażanych przez bohaterów, autorów.

2. Analiza i interpretacja utworów. Przebiegają one według podanego wcześniej schematu ( temat, nadawca i odbiorca, ukształtowanie wypowiedzi, konteksty), czyli należy porównać:

a) tytuł i temat (określamy dominanty obu utworów, zwracamy uwagę na nazwiska autorów, konteksty biograficzne, wyszukujemy skojarzenia semantyczne i emocjonalne, które można odnieść do tytułów wierszy, porównujemy sposoby ujęcia tematu),
b) elementy świata przedstawionego (określamy, kto i do kogo mówi , czyli badamy osobowość podmiotów lirycznych i narratorów, sposoby ich odczuwania, myślenia o świecie, określamy sposoby kreacji świata, nastrój ),
c) motywy, obrazy (wątki i motywy porównujemy równolegle albo wyodrębniamy z każdego utworu i przedstawiamy na zasadzie kontrastów lub podobieństw),
d) sposób ukształtowania wypowiedzi, tj. język i środki stylistyczne.

3. Uogólnienie interpretacyjne podanych utworów.

a) weryfikacja wstępnej hipotezy interpretacyjnej,
b) sformułowanie wniosków uogólniających.

WAŻNE POJĘCIA I TERMINY

Analiza - wyodrębniamy poziomy organizacji wiersza:

a) konstrukcję podmiotu lirycznego,
b) sytuację liryczną,
c) budowę świata przedstawionego,
d) ukształtowanie stylistyczne (środki stylistyczne),
e) ukształtowanie wersyfikacyjne utworu (typ wiersza, rodzaj rymów);
patrz SŁOWNICZEK.

Interpretacja - odczytujemy ogólny sens utworu, stawiamy tezę interpretacyjną; patrz SŁOWNICZEK.

Podmiot liryczny - kreacja jednorazowa, odrębna dla każdego utworu poetyckiego, która zawsze odróżnia się od autora (osobowość podmiotu, nawet, gdyby była najbardziej "autorska", odczytywana z utworu autobiograficznego - zawsze poznajemy na tyle, na ile została określona w samej wypowiedzi); rodzaje:

a) podmiot indywidualny, "ja" liryczne - autor wyraża świat uczuć, doznań jednostki,
b) podmiot zbiorowy - autor przekazuje doświadczenia ogólne albo podkreśla, że doznania nie mają charakteru jednostkowego, ale dotyczą np. całego pokolenia, określonej społeczności.

Adresat liryczny - "ty" liryczne: osoba albo grupa , do której podmiot kieruje swoją poetycką wypowiedˇ.

Rodzaje liryki:

a) liryka bezpośrednia ( osobista) - ma formę bezpośredniego monologu, o charakterze wyznania; często podmiot posługuje się takimi formami gramatycznymi, jak zaimki rzeczowne "ja", "mój" oraz czasowniki w pierwszej osobie, np. "mówię", "piszę",
b) liryka maski - nie można w niej utożsamiać podmiotu z autorem, bowiem podmiot liryczny przyjmuje postać osoby, rzeczy, zwierzęcia, rośliny, ale wyrażone w wierszu treści można przypisać autorowi,
c) liryka roli - podmiotu nie można identyfikować z autorem, np. w liryce ludowej M. Konopnickiej, gdzie przemawiają chłopi lub w utworach poetów-mężczyzn, w których przemawiają podmioty- kobiety,
d) liryka nieosobista ( podmiotu zbiorowego) - autor podkreśla uczucia np. całej generacji; często pojawia się ona w utworach agitacyjnych,
e) liryka pośrednia (przedstawiająca) - podmiot przemawia w trzeciej osobie, pozornie istnieje tylko jakaś wizja świata, a niezaangażowany podmiot prowadzi bezosobową refleksję .

Sytuacje liryczne:

a) liryka wyznania - podmiot mówi o tym, co jest dla niego aktualnym doznaniem, przeżyciem czasem ulotnym wrażeniem, spostrzeżeniem; wyrażać może np. ból po stracie ukochanej, rozpacz po śmierci bliskiej osoby, nagłą radość na widok krajobrazu; stylistycznym odpowiednikiem wyznania jest monolog liryczny,
b) liryka zwrotu do adresata - występuje bezpośredni adresat wypowiedzi lirycznej, czyli "ty" liryczne, które konkretyzuje wyznanie, uściśla je, uwydatnia stopień zaangażowania "ja" lirycznego. Jest obecne na wszystkich poziomach organizacji języka - w formach gramatycznych, składni, w całym słownictwie. w metaforyce. Jednak w centrum wypowiedzi stoi zazwyczaj "ja" liryczne,
c) liryka opisowa - odmiana liryki pośredniej; opis jest w niej zawsze podporządkowany podmiotowi, prezentuje jego stosunek do danego zjawiska, przedmiotu, krajobrazu,
d) liryka narracyjna - tworzy ją przeważnie monolog narracyjny, w którym podmiot liryczny opowiada o czymś, co znajduje się poza nim. istotnym elementem jest czas przeszły, a w opowiadaniu ważny jest tylko podmiot liryczny, bo on nadaje mu teraˇniejszy wymiar i aktualność ,
e) liryka sytuacji - tu najważniejsza jest sytuacja, podmiot pozostaje w cieniu, dopuszcza jedynie do głosu bohaterów ( dlatego przeważa rozmowa, stąd często określa się ten typ liryką dialogu, a monolog w niej zastosowany monologiem udramatyzowanym. W liryce sytuacyjnej podmiot najbardziej ukrywa swoje przekonania.

Obrazowanie - to sposób kreowania obrazu poetyckiego:

a) obrazowanie realistyczne - autentyczne wyglądy rzeczy są zgodne z realiami,
b) obrazowanie fantastyczne - pokazywanie świata poprzez wprowadzenie elementów nie mających swych odpowiedników w realnym świecie,
c) obrazowanie przekształcające - elementy realne, znane z naszego codziennego doświadczenia zostają celowo wprowadzone w nowe, niezwykłe związki, przekształcone i zmienione, np. w "Urszuli Kochanowskiej" B. Leśmiana poza postacią zmarłej dziewczynki, która przebywa w niebie, i Boga - inne elementy świata przedstawionego mają charakter realistyczny.

Stylistyczne środki językowe;

a) fonetyczne środki stylistyczne:

- eufonia, tj. instrumentacja głoskowa - celowy dobór i zestawienie obok siebie wyrazów zawierających podobne samogłoski lub spółgłoski , np. Kanał Wieprz-Krzna! Kanał Wieprz- Krzna! / Krzna do Wieprza, Wieprz do Krzny gna.

- onomatopeje, czyli wyrazy dˇwiękonaśladowcze - imitownie różnych zjawisk akustycznych za pomocą dˇwięków mowy, np. miua, hau-hau, gwizdek, chlupot,

- rym - zgodność grupy głosek w wyrazach kończących dwa lub więcej wersów, poczynając od ostatniej samogłoski akcentowanej; rodzaje:
ˇ dokładne: mysz - wzwyż, harf - barw,
ˇ niedokładne: wieści - na mieście, mały - białej,
ˇ wiersz bezrymowy, czyli biały,

- rytm - zależy od liczby sylab powtarzających się w poszczególnych wersach i od sposobu rozłożenia w nich akcentów wyrazowych:
ˇ wiersz sylabiczny: wersy o stale powtarzającej się liczbie sylab,
ˇ wiersz sylabotoniczny: jednakowa liczba sylab w wersie i stałe rozłożenia akcentów; stopy, czyli układ następujących po sobie rytmicznie sylab akcentowanych i nie akcentowanych ( trochej - -, amfibrach - - -, jamb - -, anapest - - -, daktyl - - -,
ˇ wiersz toniczny: nie obowiązuje w nim ani stała liczba sylab, ani równomierne rozłożenie akcentów, czynnikiem wyróżniającym jest tu jednakowa liczba zestrojów akcentowych,
ˇ wiersz wolny, bezrymowy: poezja przypomina prozę

b) morfologiczne środki stylistyczne:

- wprowadzenie do utworu form archaicznych,

- stosowanie form czasu teraˇniejszego czasowników w opowiadaniu o wypadkach minionych, tzw. praesens historicum,

- wykorzystywanie słowotwórstwa: tworzenie zdrobnień, zgubień, formacje o charakterze żartobliwym, neologizmy,

- figury etymologiczne, tj. użycie blisko siebie wyrazów spokrewnionych, np. tchórząc tchórzliwiej od tchórza,

c) składniowe środki stylistyczne:

- apostrofa - zwrócenie się do bóstwa, osoby, np. "Litwo! Ojczyzno moja". Szczególny rodzaj apostrofy to inwokacja, która jest prośbą o natchnienie do Boga, muzy itp, np. "Panno Święta, co jasnej bronisz Częstochowy",

- powtórzenia:

- anafora - na początku wersu,

- epifora - na końcu wersu,

- polisyndetom - kolejne zdania, wersy lub strofy zaczynają się od powtórzenia wielokrotnie spójnika,

- refren - powtarza się po każdej strofie, przede wszystkim w pieśniach,

- paralelizm składniowy - analogia w budowie następujących po sobie zdań, symetria w ich układzie; zdania tak zbudowane mają zrytmizowany tok,

- szyk przestawny zdania (inwersja), deszcz jesienny, a nie jesienny deszcz,

d) leksykalne środki stylistyczne:

- poetyzmy - wyrazy wskazujące podniosłe nacechowanie stylistyczne, np. ruń-trawa, powab-urok,

- synonimy - wyrazy bliskoznaczne, np. ojciec-tata,

- homonimy - wyrazy o jednakowym brzmieniu, ale różnych znaczeniach, np. może-morze,

- antonimy - czyli wyrazy przeciwstawne, np. zło-dobro,

- dialektyzmy - wyrazy zaczerpnięte z gwar ludowych,

- archaizmy - -wyrazy, które wyszły z użycia,

- makaronizmy - wpleciony w polski tekst obcojęzyczny wyraz lub zwrot,

- neologizmy - wyrazy nowo powstałe,

- wulgaryzmy - wyrazy o ujemnym nacechowaniu,

- związki frazeologiczne.

Tropy poetyckie, czyli figury stylistyczne

a) metafory, tj. przenośnie

- animizacja - ożywienie przedmiotu, np. poranek sfrunął z gałęzi,

- antropomorfizacja - "uczłowieczenie" tylko niektórych rysów przedmiotu, zjawiska,

- personifikacja - uosobienie, przedstawienie tworów nieożywionych, zjawisk natury, pojęć abstrakcyjnych jako postaci ludzkie,

b) epitet - rzeczownik określany przez przymiotnik lub inny rzeczownik, który uwydatnia jakąś cechę, modyfikuje znaczenie, np. kryształowe wody,
c) porównanie - wspólna obu członom cecha znaczeniowa, np. zniknęła jak sen,
d) hiperbola - przesadnia, wyolbrzymienie; wyraża stan emocjonalny twórcy, ma za zadanie pobudzić w czytelniku silne doznania psychiczne, np. płonie od ognia namiętność,
e) litota - pomniejszenie, zastąpienie epitetu jego zaprzeczonym przeciwieństwem; osłabia ostrość sformułowań ( jak eufemizm) lub ma charakter ironii, np. niegłupi (mądry),
f) metonimia - zamiennia, użycie zamiast nazwy właściwej innej nazwy skojarzeniowej, np. gra Szopena,
g) synekdocha - ogarnienie, wymienia się tu część zamiast całości lub całość zamiast części, liczba pojedyncza zastępuje liczbę mnogą lub odwrotnie, np. trudno mu było unieść szyję / Póki żelazo ręki zdrowej słucha,
h) peryfraza - omówienie, zamiast nazwy przedmiotu, osoby, zjawiska używa się konstrukcji opisowej, np czyta Miłosza,
i) eufemizm - osłabienia dramatyczności określenia przez mówienie; np. córa Koryntu,
j) oksymoron - zestawienie wyrazów o znaczeniach przeciwstawnych, wykluczających się wzajemnie, np suchy ocean,
k) alegoria - w całości ma sens przenośny,
l) symbol - wskazuje na treści inne niż przedstawione, np. chochoł z "Wesela",
m) ironia - użytym wyrazom nadaje sens przeciwny niż znaczenia dosłowne, wyrażenie nagany w formie pozornej aprobaty lub przeciwnie,
n) synestezja - jej zadanie to ukazanie niezwykłości skojarzeń, np. mokra ciemność.

Bibliografia:
1. B. Bartnicka, "Język i my. Podręcznik do języka polskiego dla klas III szkól średnich". Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1989 , s.79-125.
2. J. Kaniawski, "Analiza i interpretacja". Materiały metodyczne OKE w Poznaniu.
3. A. Nożyńska - Demianiuk, "Czytanie ze zrozumieniaem. Nowe zadania maturalne - testy do ćwiczeń." Wydawnictwo Eramis, Warszawa 2000,. s. 11-13.
4. A. Nożyńska - Demianiuk, "Jak analizować poezję na maturze", Wydawnictwo Eramis, Warszawa 2000, s. 14-33.
5. Materiały z kursu doskonalenia zawodowego nauczycieli pod tytułem "Niekonwencjonalne formy i metody pracy na lekcjach języka polskiego w liceum profilowanym", organizowanego przez ODN w Zielonej Górze od 26.10 2001r. do 2.12.2001r, opracowane przez S. M. Głowackiego.
6. "Słownik wyrazów obcych" pod redakcją J.Tokarskiego. PIW, Warszawa 1980.